زخم چیست؟
هرگونه گسستگی درانسجام لایه های پوست( اپیدرم، درم و زیر جلد) یا بافتهای زیر پوستی با یا بدون ایجاد شکاف به داخل بدن را زخم میگویند که زخم ممکن
است با عمق و اندازه های مختلف در هر نقطه از بدن توسط عوامل فیزیکی (برش جراحی، ضربه، فشار) و یا عوامل شیمیایی( سوختگی با اسید)
ایجاد شود.
زخم چگونه بهبود پیدا می کند؟
روند طبیعی بهبود زخم مجموعه ای از واکنش های سلولی و شیمیایی در بدن و به طور اختصاصی در محدوده زخم می باشد که بلافاصله از زمان بروز زخم
شروع شده و تاماهها و شاید سالها پس از بهبود زخم و بسته شدن آن ادامه پیدا کند.در زخم حاد روند التیام زخم به طور طبیعی سیر بهبود را طی می نماید
ولی در زخم مزمن به علت دخالت یک عامل داخلی یا خارجی زخم، در یکی از مراحل بهبود متوقف شده و روند التیام زخم کند و یا مختل می شود. به محض
ایجاد زخم بدن وظیفه دارد چند واکنش را به طور همزمان شروع و ادامه دهد که شامل: جلوگیری از خونریزی، پیشگیری ازهجوم باکتری و میکروارگانیسم ها و
برداشت بافت مرده و اجسام خارجی از موضع زخم و تولید بافت جدید در زخم می باشد.
- به طور خلاصه مراحل بهبود زخم در افرادی ک بیماری زمینه ای ندارند عبارتند از:
- مرحله التهاب( بلافاصله پس از ایجاد زخم تا۳-۵روز بعد):
دراین مرحله خونریزی از طریق پاسخ عروقی موضع زخم به آسیب متوقف میشود، انعقاد خون رخ میدهد و التهاب وادم موضعی ایجاد میشود - مرحله تشکیل بافت(از ۳روز تا ۲ هفته پس از ایجاد زخم):
دراین مرحله بافت های جدید و عروق خونی تشکیل میشوند و بافت های اپیتلیه(صورتی رنگ) تشکیل میشوند - مرحله ترمیم( از سه هفته تا ۲ سال پس ازایجاد زخم):
دراین مرحله کلاژن ها جهت افزایش مقاومت بافت های نوظهور تشکیل میشوندو میزان عروق داخل بافت ب میزان طبیعی کاهش می یابد
- انواع زخم از نظر مدت زمان التیام:
- زخم حاد:
این گونه زخمها به سرعت ایجاد می شوند ومعمولا” کمتر از شش هفته بهبود می یابد. زخم جراحی، سائیدگی ناشی از
تصادفات، سوختگی وزخم محل دهنده پیوند پوست از جمله این زخم ها می باشند
- زخم مزمن:
درواقع همان زخم حاد است با این تفاوت که روند بهبود زخم آن بدلیل عواملی مانند عدم خون رسانی مناسب به بافت آسیب دیده، فشار موضعی، دیابت و…
به تعویق افتاده یا متوقف گردیده است. مانند زخم فشاری (زخم بستر)، زخم های عروقی پا و زخم پای دیابتی.زخم پای دیابتی:
-
چرا باید به زخم پای دیابتی اهمیت داد؟
در مجموع ۱۵ درصد بیماران دیابتی در طول عمرخود دچارزخم پای دیابتی می شوند که حدود ۱۵ درصد از آنها با وجود اقدامات درمانی، دچار قطع عضو می
شوند. زخم پای دیابتی شایع ترین عارضه بیماری دیابت است.
طبق آمار رسمی در کشور ما حدود سه میلیون نفر به دیابت مبتلا می باشند و سالانه ۶۰ هزار نفر در ایران دچار زخم پای دیابتی می شوند که ۱۷ هزار نفر از
این عده، پای مبتلای خود را از دست می دهند.
- چه افرادی درمعرض خطر زخم پای دیابتی هستند؟
به طور کلی افراد دیابتی که یک یا چند فاکتورازمشکلات زیردرآنان وجود دارد افراد درمعرض خطرابتلا به زخم پا می باشند:
۱٫ چاقی
۲٫ کنترل نا مناسب قند خون ، فشار خون و چربی خون
۳٫ مصرف سیگار
۴٫ عدم رعایت بهداشت پا
۵٫ از بین رفتن حس پا
۶٫ نارسایی عروق پا
۷٫ محدودیت حرکات مفصلی
۸٫ تغییر فرم پا به علت فشار نا مناسب به پا
۹٫ گرفتاری سیستم اعصاب خودکار به علت کاهش تعریق و خشکی پوست
۱۰٫ تاری دید(گرفتاری شبکیه به علت دیابت)
درمان موضعی زخم
- مرحله اول:نمونه برداری از زخم و کشت زخم:
برداشت نمونه از بافت زنده ( برداشتن قسمت کوچکی از بافت زخم) و تهیه کشت میکروبی از آن ،آسپیراسیون یا کشیدن آب داخل زخم یا طاول و تهیه کشت میکروبی از آن
۲٫ مرحله دوم: شستشو و تمیز کردن زخم
در این مرحله با استفاده از محلول و یا مواد پاک کننده زخم شستشو داده می شود. با شستشوی زخم بافت مرده یا ترشحات زخم و اجسام خارجی ازداخل زخم
برداشته می شود. شستشو می تواند توسط محلول با فشارزیاد با استفاده ازسرنگ و یا به همراه گاز استریل انجام می شود. با این عمل ممکن است به بافتهای
تازه تشکیل شده نیز آسیب وارد شود بنابراین بهتر است به آرامی با اعمال فشار موثر محلول شستشوی زخم را به کار برد.
۳٫ مرحله سوم: دبریدمان
دبریدمان چیست و چرا اولین قدم در آماده سازی بستر زخم می باشد؟
منظور از دبریدمان برداشتن بافتهای نکروز مرده از بستر زخم می باشد. بافت های مرده می تواند سیاه یا زرد رنگ باشد که بر بستر زخم را می پوشانند.
دبریدمان بافتهای مرده از اصول اولیه درمان زخم می باشد چرا که بافت های مرده منبع تغذیه میکروارگانیسم های عفونی می باشند و سبب ایجاد
عفونت در زخم میباشند. از طرفی بافتهای مرده همانند سدی از رشد و تشکیل بافتهای جدید در زخم جلوگیری می نمایند. شناسایی عمق زخم و یا شدت درگیری
لایه های پوست قبل از دبریدمان قابل ارزیابی نمی باشند.
۴٫ مرحله چهارم: ایجاد محیط مرطوب زخم
مفهوم “محیط مرطوب زخم” یکی از اصول اساسی درمان زخم می باشد.
اگزودا: اصل زیربنایی بهبود زخم به “روش محیط مرطوب زخم” بر پایه اگزودا در زخم استوار می باشد، اگزودا یا ترشحات طبیعی زخم شامل موادی از قبیل
آنزیمها، سلولهای سفید خون، فاکتورهای رشد و کلیه اجزا و موادی است که به روند بهبود زخم کمک می نمایند.
ایجاد محیط مرطوب زخم با استفاده از پانسمانهای بسته امکانپذیر است این پانسمانها سبب رطوبت دهی یاجذب رطوبت از بستر زخم می گردند.
۵٫ مرحله پنجم: انتخاب پانسمان مناسب
پانسمان چیست و چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟
پانسمان ماده یا پوششی است که بر روی زخم با هدف اولیه محافظت از زخم و هدف تانویه ترمیم زخم قرار داده می شود
- پانسمان سنتی:
پانسمان سنتی یا همان پانسمات های ساده و متداول همیشگی،به این صورت که زخم پس از شست و شو با گاز استریل یا گاز وازلینه پوشانده شده و بسته میشود.
این نوع پانسمان هیچگونه اثر ترمیمی و التیامی در زخم ندارد و صرفا جهت جذب ترشحات زخم و پوشاندن زخم کاربرد دارد - معایب پانسمان سنتی:
۱٫ تعویض دردناک
۲٫ تعداد دفعات زیاد در تعویض پانسمان
۳٫ احتمال عفونت
۴٫ جذب پایین ترشحات
۵٫ چسبیدن به زخم و جداشدن قسمتی از بافت زخم هنگام تعویض
۶٫ روند درمان طولانی تر - ویژگی های پانسمان مناسب:
۱٫ اگزودا و ترشحات اضافی زخم را جذب کند.
۲٫ محیط مرطوب ایده آل در بستر زخم فراهم نماید.
۳٫ خواص و ویژگیهای خود را به طور ثابت حفظ نماید.
۴٫ اجازه تبادل گازهایی مانند اکسیژن، دی اکسید کربن و بخارآب را بدهد.
۵٫ استریل و عاری از میکروارگانیسم باشد.
۶٫ نسبت به میکروارگانیسم ها و موادآلوده کننده خارجی نفوذناپذیر باشد.
۷٫ زخم را از آسیب های خارجی و مکانیکی حفظ نماید.
۸٫ به زخم نچسبد و در هنگام برداشتن از سطح زخم ذرات ریز و باقیمانده به جای نگذارد.
۹٫ استفاده از پانسمان سالم و بی خطر باشد. با واکنشهای حیاتی بدن تداخل نداشته باشد.
۱۰٫ نیاز به تعویض مکرر نداشته باشد
- نقش ویتامین ها در بهبود زخم :
- ویتامین های گروه B:
ویتامین های این گروه مولکول های آلی میباشند که در مواد غذایی وجود دارند و از طریق غذا وارد بدن میشوند کمبود ویتامینBمنجربه کاهش قدرت کششی زخم و تاخیر در روند بهبودمیگردد
۲٫ ویتامینC:
کمبود ویتامین C باعث خشکی و شکنندگی زخم های بهبود یافته قبلی میشود همچنین کمبود دریافت آن باعث تاخیر در روند بهبود میشود
ازطرفی ویتامینC بر سیستم ایمنی تاثیر گذار بوده و باعث افزایش عملکرد سیستم ایمنی میشود
۳٫ ویتامینA:
از جنبه های دارویی در بسیاری از فرایند های التهابی و بیماری های پوستی نقش دارد و مطالعات بسیاری تایید کننده نقش ویتامین A در درمان زخم های باز می باشند
فرآیند های موثر در روند بهبود زخم که نیاز یه این ویتامین دارند شامل رشد سلول های اپی تلیال،سنتز گلیکو پروتئین و پروتئوگلیکان ها،ایمنی سلولی و واکنش های التهابی می باشند.
این ویتامین همچنین اثر معکوس ضد التهابی استروئید ها را بر روند بهبود زخم خنثی میسازد
همچنین مکمل های ویتامینAباعث افزایش سنتز(تولید)کلاژن میشوند و باعث تسریع رشد فیبروبلاست هاو افزایش تعداد رسپتورهای فیبروبلاست ها می گردند
۴. ویتامین E:
این ویتامین دارای نقش های متابولیکی بسیاری در بدن می باشد از جمله تاثیر بر سیستم ایمنی و پاسخ های التهابی،چسبندگی پلاکت ها،انتقال لیپوپروتئین ها،متابولیسم پروتئین و اسید نوکلئیک، تولید هورمون ها و همچنین باعث حفاظت از ویتامینA در برابر تجزیه شدن در بدن می شود
ویتامینEباعث کاهش تخریب های زخم از طریق جلوگیری از آزاد سازی رادیکال های آزاد می شود
رادیکال های زخم از بهبود زخم جلوگیری میکنند و ثابت شده است که کلاژن تحت تاثیر رادیکال های هیدروکسیل تغییر شکل پیدا میکند
توجه:استفاده از ویتامین ها حتما باید به دستور پزشک باشد
- اختلال عروقی زمینه ساز بروز زخم در پای فرد مبتلا به دیابت است
کف پا دور ترین قسمت از قلب است و نسبت به سایر بافت های بدن خون کمی دریافت میکند
بیماری دیابت در بلند مدت موجب کم شدن جریان خون در همه بدن میشود ولی این مشکل در پا بیشتر از جاهای دیگر خودش را نشان میدهد همین امر موجب میشود که زخم هایی که به طور مرتب در اثر آسیب های محیطی در پای همه افراد ایجاد میشوند ولی به سرعت خوب میشوند در پای این افراد خوب نشود چون بهبود زخم به مواد غذایی و اکسیژن نیاز دارد که از طریق خون به بافت ها می رسد
میکروب ها زمینه را مساعد دیده و بر روی زخم ایجاد شده شروع به فعالیت کرده و عفونت ایجاد می کنند .به علت کاهش جریان خون پا گلبول های سفید هم کمتر به محل زخم رفته و دفاع ایمنی کم میشود.
خود بیماری دیابت هم به طور کلی دفاع ایمنی بدن را کاهش می دهد. این امر موجب گسترش عفونت در زخم و تاخیر بهبود آن میشود. - مشکل دیگر افراد دیابتی اختلال در کارکرد اعصاب محیطی است که موجب کم شدن حس لمس در پای آن ها میشود این کاهش حس موجب خشکی و ایجاد شکاف هایی در پوست شده که زمینه را برای ایجاد زخم فراهم میکند. از طرف دیگر بیمار به علت کاهش حس لامسه پاها شش کمتر متوجه آسیب های محیطی میشود مثلا پا بدون اینکه شخص متوجه شود در مجاورت جسم داغ قرار میگیرد و میسوزد.
وقتی هم که آسیب به پوست میرسد به علت اختلال در حس درد بیمار تا مدت ها متوجه آن نمیشود و این امر موجب پیشرفت عفونت در زخم میشود
اختلالات اعصاب در پای افراد دیابتی میتواند در بلند مدت موجب فلج شدن عضلات کف پا شده و این فلجی موجب تغییر شکل های مختلفی در پا میشود
تغییر شکل یافتن پا به نوبه خود موجب میشود درموقع راه رفتن به قسمت های خاصی از کف پا فشار بیشتری وارد شود و این فشار زمینه را برای بروز زخم فراهم میکند
تمام این موارد دست به دست هم میدهند تا موجب شود کف پای بیمار زخم های شدید و مقاوم به درمان پیدا کند
عفونت کف پای این بیماران در ابتدا محدود به پوست است ولی بعد از مدتی به بافت های عمقی و استخوان های کف پا هم سرایت کرده و موجب عفونت استخوانی میشود
- چگونه میتوان از زخم پای دیابتی پیشگیری کرد؟
۵۰ درصد زخمهای پای دیابتی قابل پیشگیری می باشند اما هرچه مدت زمان ابتلابه بیماری و زخم بیشتر شود، احتمال قطع عضو افزایش مییابد.
- چند راه کار برای پیشگیری از ابتلا به زخم های دیابتی:
۱ ) پاهای خود را هر روز بشویید و خصوصا بین انگشتان را به دقت خشک کنید.
۲ ) قبل از شستشوی پاها درجه حرارت آب را با آرنج یا دماسنج بررسی کنید.
۳ ) روزانه پاهای خود را از نظر وجود تاول ،بریدگی ،خراشیدگی یا ضایعات بین انگشتان بررسی نماید.
۴ ) در صورت وجود اختلال دید، یکی از اعضای خانواده یا یک دوست روزانه پاها را مشاهده کنید.
۵ ) در صورت خشکی پوست پاها، پس از شستشو و خشک کردن از کرم یا روغن نرم کننده استفاده کنید.
۶ ) جوراب های مناسب کتانی یا نخی بپوشید و روزانه آنها را تعویض کنید.
۷ ) هنگام خرید کفش دقت کنید که کفش یک سایز بزرگترباشد. به جا باز کردن بعدی اعتماد نکنید.
۸ ) جنس کفش باید چرمی باشد و خرید کفش در اواخر روز (زمانیکه پاها بزرگترین اندازه را دارند) صورت گیرد.کفش های ویژه قدم زدن و دویدن را
پس از بررسی پزشک بپوشید.
۹ ) قبل از پوشیدن کفش، داخل و کناره های آن را از نظر وجود مواردی چون جسم خارجی و سنگ ریزه بررسی کنید.
۱۰ ) هر ۴ تا ۶ ساعت کفش ها را برای استراحت از پا در آورید.
۱۱ ) در فصل زمستان بیشتراحتیاط نمایید وازجوراب پشمی استفاده کنید.اطمینان داشته باشید که که کفشها برای جوراب های ضخیم به اندازه کافی
جا دارند.
۱۲ ) ناخن ها را به صورت عرضی کوتاه کنید و هیچگاه آنها را از ته نگیرید.
۱۳ ) در صورت وجود یک ضایعه جدید،قرمزی،تورم، درد پا یا هر گونه زخم یا تاول فورا پزشک خود را آگاه کنید و تا زمان معاینه پا ها را استراحت دهید.
۱۴ ) دیابت را به خوبی کنترل نمایید وهر چه می توانید درمورد دیابت وآثارآن برپاها بیاموزید .
- اقدامات پیشگیرانه مناسب بهداشتی مناسب در افراد دیابتی:
قندخون نزدیک حد طبیعی نگهداشته شود، زیرا پیدایش نوروپاتی به تأخیر میافتد.
سیگار نکشید.
از کیسه آب گرم برای گرم کردن پاها استفاده نکنید.
هرگز با پای بدون پوشش راه نروید.
در صورت سردی پاها جوراب بپوشید و آنها را در معرض حرارت مستقیم قرار ندهید.
مواد شیمیایی را برای بر طرف کردن میخچه و پینه به کار نبرید و ازمحلول های ضد عفونی قوی استفاده نکنید.
پاها را مدت طولانی در آب قرار ندهید.